Choroba lokomocyjna u psa: brutalne prawdy, których nie powie ci żaden poradnik

Choroba lokomocyjna u psa to temat, który budzi więcej emocji, niż większość właścicieli jest w stanie przyznać. Z jednej strony – podróż z czworonogiem wydaje się dziś czymś normalnym, nieodłącznym elementem aktywnego stylu życia. Z drugiej – statystyki są nieubłagane: objawy kinetozy dotykają nawet 20% psów, a to oznacza, że tysiące zwierzaków w Polsce cierpią, gdy ich opiekunowie marzą o wspólnych wakacjach czy wyjazdach za miasto. Problem jest realny, bolesny i zaskakująco często zamiatany pod dywan. W tym artykule zerwiemy z tabu, obnażymy brutalne prawdy o chorobie lokomocyjnej u psa, prześwietlimy mity i przedstawimy najnowsze, przełomowe sposoby przeciwdziałania kinetozie. Przygotuj się na mocne dowody, zaskakujące historie i praktyczne wskazówki poparte aktualnymi badaniami. Jeśli chcesz naprawdę zrozumieć, jak pomóc swojemu psu – jesteś w odpowiednim miejscu.

Dlaczego choroba lokomocyjna u psa to wciąż temat tabu?

Ukrywana skala problemu w Polsce

Choć choroba lokomocyjna u psa dotyczy nawet co piątego czworonoga, jej prawdziwa skala wciąż pozostaje w cieniu. Według danych z Zooplus.pl, 2024, aż 15–20% wszystkich psów w Polsce doświadcza objawów kinetozy, co czyni ją jednym z najczęstszych problemów zdrowotnych związanych z podróżowaniem. W rzeczywistości liczby te mogą być znacznie wyższe – wielu opiekunów nie rozpoznaje subtelnych symptomów lub myli je ze stresem czy złym wychowaniem.

Oto porównanie skali problemu w różnych krajach Europy:

Tabela 1: Szacunkowa liczba psów dotkniętych chorobą lokomocyjną w wybranych krajach Europy. Źródło: Opracowanie własne na podstawie dostępnych badań branżowych.

Psychologiczny wpływ na właścicieli i zwierzęta

Temat kinetozy u psów to nie tylko kwestia fizjologii. Dla wielu opiekunów to cichy powód do wstydu i frustracji. Wspólne wyjazdy zamieniają się w logistyczny koszmar: planowanie postojów, nieustanny niepokój o stan psa, presja otoczenia („masz problem, bo źle wychowałeś zwierzę”). Psychologiczne obciążenie dotyka zarówno zwierząt, jak i ludzi – wielu właścicieli przyznaje się dopiero anonimowo do bezradności wobec choroby lokomocyjnej.

"Czułem się jak zły opiekun. Gdy mój pies wymiotował w aucie, znajomi patrzyli na mnie z politowaniem. Dopiero później dowiedziałem się, że to powszechny problem."
— cytat z wywiadu na Klinwet.pl, 2024

Historie, które nie trafiają do mediów

Kinetoza rzadko przebija się do masowej świadomości – w mediach dominują spektakularne przypadki ratowania zwierząt lub nagłe interwencje weterynaryjne. Tymczasem codzienność większości właścicieli to milczące zmagania z apatią psa, sprzątanie wymiocin i tłumaczenie dzieciom, dlaczego rodzinny pupil zostaje w domu. Według Psiastki.pl, 2024, niska medialność problemu sprawia, że wiele osób latami nie szuka pomocy ani nie rozmawia otwarcie o chorobie lokomocyjnej.

Wielu opiekunów przyznaje, że bagatelizuje objawy, licząc na to, że „pies wyrośnie z tego” lub „to tylko stres”. Niestety, brak wiedzy i wsparcia często prowadzi do pogłębiania się problemu.

"Przez długi czas myślałem, że to kwestia nerwów. Dopiero konsultacja z weterynarzem i kilka artykułów otworzyły mi oczy na prawdziwy problem."
— Właściciel psa, cytowany w Animal Center, 2024

Objawy choroby lokomocyjnej u psa – nie tylko wymioty

Najczęstsze i rzadkie symptomy

Obiegowa opinia sprowadza chorobę lokomocyjną do wymiotów podczas jazdy samochodem. Rzeczywistość jest dużo bardziej złożona. Według Weterynaryjny.pl, 2024, lista objawów obejmuje także:

• Nadmierne ślinienie (częste u młodych psów i szczeniąt, pojawia się już po kilku minutach jazdy)
• Dyszenie i niepokój (pies przestaje reagować na komendy, kuli się, szuka schronienia)
• Apatia lub przeciwnie – nadmierna pobudliwość, szczekanie, próby ucieczki
• Biegunka, utrata apetytu, a nawet niekontrolowane oddawanie moczu lub kału
• Drżenie mięśni, sztywność postawy
• Ziewanie, wylizywanie warg jako objaw wewnętrznego dyskomfortu

Rzadziej obserwowane symptomy obejmują: szybkie bicie serca, utratę równowagi, wyraźne oznaki lęku separacyjnego oraz autoagresję (gryzienie łap, wyrywanie sierści). Ich obecność powinna być sygnałem do pilnej konsultacji z weterynarzem.

Jak rozróżnić chorobę od stresu

Granica między chorobą lokomocyjną a stresem czy lękiem separacyjnym bywa cienka i często prowadzi do błędnych diagnoz. Warto zrozumieć różnicę:

Choroba lokomocyjna
: Wywołana jest głównie zaburzeniem pracy błędnika i sprzecznymi bodźcami sensorycznymi (ruch, obraz, równowaga). Objawy pojawiają się zawsze w trakcie jazdy i ustępują po zatrzymaniu pojazdu.

Stres
: Ma podłoże psychiczne, objawia się już przed podróżą (np. pies chowa się na widok kluczyków, szczeka na bagaż) i może utrzymywać się długo po powrocie do domu.

Lęk separacyjny
: To głęboki niepokój związany z rozłąką z opiekunem, często mylony z chorobą lokomocyjną, zwłaszcza u młodych psów.

Świadoma obserwacja zachowań oraz konsultacja z ekspertem (np. przez serwis weterynarz.ai) pomaga zidentyfikować prawdziwą przyczynę objawów.

W praktyce: jeśli objawy pojawiają się wyłącznie podczas jazdy i znikają po jej zakończeniu, najbardziej prawdopodobna jest kinetoza.

Objawy u różnych ras i w różnym wieku

Nie wszystkie psy reagują na podróżowanie tak samo. Rasy o wrażliwym temperamencie (np. border collie, cocker spaniel) oraz psy młode są szczególnie podatne na kinetoza. U szczeniąt objawy często są intensywniejsze, ale u części zwierząt mijają z wiekiem – choć nie jest to regułą.

Tabela 2: Objawy choroby lokomocyjnej w zależności od wieku i rasy psa. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Pupilek.pl, 2024.

Co naprawdę wywołuje chorobę lokomocyjną u psa?

Neurologiczne mechanizmy i rola błędnika

Kinetoza to nie fanaberia psa ani „wymówka dla leniwych opiekunów”. Źródłem problemu są realne zaburzenia neurologiczne. Błędnik, odpowiedzialny za utrzymanie równowagi, odbiera zmiany ruchu, które nie są potwierdzane przez inne zmysły (wzrok, dotyk). Ta sensoryczna sprzeczność prowadzi do nadmiernej aktywacji nerwu błędnego, objawiającej się nudnościami i wymiotami.

"W przypadku kinetozy, pies doświadcza konfliktu między tym, co widzi, a tym, co czuje poprzez błędnik. To prowadzi do objawów identycznych jak u ludzi – mdłości, dezorientacji i wymiotów."
— Dr n. wet. Joanna Wesołowska, Klinwet.pl, 2024

Czy winne są geny, wychowanie, czy styl życia?

Nie ma jednej odpowiedzi – kinetoza to efekt splotu czynników biologicznych i środowiskowych.

1. Predyspozycje genetyczne: Niektóre rasy są bardziej podatne na zaburzenia błędnika, a także wszelkie zaburzenia lękowe.
2. Wychowanie i doświadczenia: Psy, które w młodym wieku nie były wożone samochodem, częściej rozwijają negatywne skojarzenia z jazdą.
3. Styl życia: Częste zmiany środowiska, nieregularność podróży, stres domowy mogą nasilać objawy.
4. Przebyte choroby neurologiczne: Uszkodzenie błędnika, infekcje, urazy głowy zwiększają ryzyko kinetozy.

W praktyce większość przypadków to suma kilku powyższych przyczyn, dlatego podejście do terapii powinno być zawsze indywidualne.

Największe mity i błędne przekonania

Mitów narosło wokół tego tematu naprawdę sporo:

• „Wyrośnie z tego” – u części psów objawy ustępują z wiekiem, ale szacuje się, że nawet 10% dorosłych nigdy nie pozbywa się kinetozy.
• „To tylko kwestia złego wychowania” – ignoruje się twarde podstawy neurologiczne problemu.
• „Wystarczy nie karmić psa przed podróżą i po sprawie” – to ważna zasada, ale nie rozwiązuje problemu u wszystkich zwierząt.
• „Naturalne preparaty zawsze pomagają” – brak dowodów, by np. rumianek działał skuteczniej niż placebo w ciężkich przypadkach.
• „Kinetoza to efekt stresu” – symptomy mogą się nakładać, lecz trzeba je rozróżnić.

Walka z mitami to pierwszy krok do skutecznej pomocy psu.

W rzeczywistości każdy przypadek wymaga osobnej analizy i dopasowania strategii działania – od terapii behawioralnych, przez farmakologię, po odpowiednie przygotowanie pojazdu.

Czy to twoja wina? Kontrowersje wokół roli właściciela

Jak nawyki opiekuna wpływają na psa

Choć nie jesteś winny genetycznym predyspozycjom psa, twój styl bycia i konkretne nawyki mogą pogłębiać lub łagodzić objawy kinetozy:

• Częste karanie psa za objawy (np. sprzątanie wymiocin ze złością) wzmacnia negatywne skojarzenia z podróżą.
• Brak stopniowego przyzwyczajania psa do jazdy – „wskakujemy i jedziemy od razu na mazury”.
• Nerwowość właściciela udziela się zwierzakowi – pies chłonie emocje jak gąbka.
• Zbyt szybka jazda, głośna muzyka, gwałtowne hamowania – wszystko, co podnosi poziom hałasu i wibracji, zwiększa ryzyko objawów.

Lista prostych błędów właścicieli to materiał na osobny poradnik:

• Brak konsultacji z weterynarzem mimo powtarzalnych objawów.
• Zostawianie psa samego w aucie po „nieudanej” podróży.
• Karmienie psa tuż przed wyjazdem, licząc „że zdąży strawić”.

Czy można 'wychować' psa odpornego na podróże?

Stopniowe przyzwyczajanie psa do jazdy to jeden z najważniejszych aspektów terapii kinetozy. Oto sprawdzony schemat:

1. Oswajanie samochodu: Zaczynamy od krótkich sesji w zaparkowanym aucie, bez uruchamiania silnika.
2. Stopniowe wydłużanie czasu: Dodajemy odgłosy, uruchamiamy silnik, wprowadzamy krótkie przejażdżki wokół bloku.
3. Nagrody i pozytywne skojarzenia: Każdą udaną sesję kończymy smakołykiem lub zabawą.
4. Zwiększanie dystansu: Dopiero po całkowitym opanowaniu krótkich tras, wydłużamy je o kilka minut.
5. Monitorowanie objawów: Notujemy reakcje psa, reagujemy na najmniejsze oznaki dyskomfortu.

"Najważniejsze jest indywidualne tempo. Każdy pies ma swój własny próg wytrzymałości na bodźce."
— cytat z Warsaw Dog, 2024

Samotność, niepewność i poczucie winy – głos właścicieli

Opiekunowie psów dotkniętych kinetoza często doświadczają poczucia winy i społecznej izolacji. Wstydzą się prosić o pomoc, boją się oceny znajomych lub lekarza weterynarii. To prowadzi do braku wsparcia i narastania problemu.

W praktyce – im szybciej przełamiesz barierę wstydu i skonsultujesz sytuację z ekspertem (np. poprzez weterynarz.ai), tym szybciej zyskasz realne wsparcie, a pies szansę na normalne podróżowanie.

"Lata zajęło mi, zanim przestałem zrzucać winę na siebie. Dopiero rozmowa z innymi opiekunami pokazała, jak powszechny to problem."
— wypowiedź z forum Psiastki.pl, 2024

Sprawdzone i nowe sposoby radzenia sobie z chorobą lokomocyjną

Leki, suplementy i domowe metody: co działa, a co jest ściemą?

Na rynku znajdziesz dziesiątki produktów obiecujących wyeliminowanie kinetozy, ale skuteczność wielu z nich wciąż budzi wątpliwości. Według Pupilek.pl, 2024, aktualne podejścia dzielą się na trzy główne grupy:

Tabela 3: Najpopularniejsze metody radzenia sobie z chorobą lokomocyjną u psa. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Pupilek.pl, 2024.

• Farmakologiczne środki przeciwwymiotne są najskuteczniejsze, ale wymagają konsultacji ze specjalistą.
• Suplementy i zioła mogą wspierać łagodzenie lęku, ale nie zastępują terapii przy ciężkich przypadkach.
• Domowe sposoby (niekarmienie przed podróżą, regularne postoje, zapewnienie świeżej wody) sprawdzają się przy łagodnych objawach.

Lista domowych trików:

• Zapewnij psu dostęp do świeżego powietrza – lekko uchylone okno poprawia wentylację.
• Zadbaj o odpowiednią temperaturę – przegrzanie nasila objawy.
• Unikaj gwałtownych manewrów i hamowań.
• Stosuj wyciszające zapachy (np. lawenda).
• Wybieraj jazdę poza godzinami szczytu, gdy jest ciszej.

Przygotowanie auta i wybór środka transportu

Komfort podróży zaczyna się już na etapie wyboru samochodu i jego wyposażenia. Nie chodzi tylko o markę auta, ale przede wszystkim o:

• Przewiewność i możliwość regulacji temperatury.
• Ustawienie transportera psa tak, by miał widok na przód pojazdu.
• Stosowanie mat i pokrowców antypoślizgowych, które ograniczają bujanie.
• Ciche zamykanie drzwi, stopniowe przyzwyczajanie do dźwięków.
• Odpowiednia wentylacja – najlepiej przez uchylenie szyb.

Definicje:

Transporter
: Specjalna klatka lub torba, zapewniająca bezpieczeństwo i ograniczająca ruch psa podczas jazdy.

Maty antypoślizgowe
: Podkładki zwiększające stabilność psa, ograniczające kołysanie na zakrętach.

Strefa komfortu
: Określona przestrzeń, gdzie pies czuje się bezpiecznie i ma ograniczony kontakt z bodźcami zewnętrznymi.

Jak stopniowo przyzwyczaić psa do jazdy

Proces desensytyzacji wymaga cierpliwości i systematyczności. Oto sprawdzony schemat:

1. Pierwszy kontakt: Pozwól psu wejść do zaparkowanego auta, bez ruszania silnika. Zachęcaj smakołykami.
2. Dodaj dźwięki: Włącz silnik na kilka minut, nie ruszając pojazdem. Nagradzaj psa za spokój.
3. Pierwsze krótkie trasy: Przejedź 100–200 metrów wokół domu. Monitoruj reakcje.
4. Zwiększaj dystans: Wydłużaj czas jazdy o kilka minut co sesję. Pamiętaj o nagrodach.
5. Obserwuj postępy: Zwracaj uwagę na najmniejsze objawy niepokoju. W razie regresu, wróć do poprzedniego etapu.

Kiedy i jak korzystać z Wirtualnego asystenta weterynaryjnego weterynarz.ai

Wirtualny asystent weterynaryjny to narzędzie, które może znacznie skrócić ścieżkę od pierwszych objawów do uzyskania rzetelnych wskazówek. Najlepiej skorzystać z niego, gdy:

• Nie wiesz, czy objawy psa to kinetoza, stres czy coś poważniejszego.
• Potrzebujesz szybkiej porady, jak postępować w nagłej sytuacji podczas podróży.
• Szukasz aktualnych, sprawdzonych metod łagodzenia objawów.
• Chcesz przygotować się do wizyty kontrolnej u weterynarza.

Lista zastosowań:

• Analiza objawów na podstawie prostych pytań.
• Sugestie dotyczące pierwszej pomocy i minimalizacji skutków kinetozy.
• Wskazówki dotyczące wyboru odpowiednich akcesoriów podróżnych.
• Linki do sprawdzonych artykułów i badań.

Wirtualny asystent nie zastępuje konsultacji z weterynarzem, ale pozwala działać świadomie i proaktywnie, zanim problem przybierze poważne rozmiary.

Case studies: Polskie psy i ich właściciele w podróży

Sukcesy i porażki z życia wzięte

Historia 1: Marta, opiekunka trzyletniego golden retrievera, przez dwa lata nie była w stanie wyjechać na wakacje z psem – każda podróż kończyła się dramatem. Dopiero wdrożenie terapii behawioralnej i współpraca z weterynarz.ai pozwoliły stopniowo zmniejszyć objawy i po kilku miesiącach cieszyć się swobodnymi wyjazdami.

Historia 2: Paweł, właściciel mopsa, przez lata stosował jedynie domowe metody – ograniczenie karmienia i częste postoje. U jego psa objawy utrzymywały się mimo wszystko. Dopiero wprowadzenie farmakologii przyniosło znaczącą poprawę.

"Nie ma jednej drogi. Dla jednego psa zadziała stopniowe przyzwyczajanie, drugi potrzebuje leków, a trzeci – zmiany całej trasy czy pojazdu."
— cytat z ankiety użytkowników Zooplus.pl, 2024

Różne podejścia – różne skutki

Tabela 4: Przykłady różnych strategii walki z kinetoza u polskich psów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wywiadów z właścicielami.

Najczęstsze błędy i jak ich unikać

• Zbyt późna reakcja na pierwsze symptomy – ignorowanie ślinienia czy apatii.
• Zbyt szybkie wydłużanie tras – brak cierpliwości w procesie przyzwyczajania.
• Stosowanie kilku metod naraz bez planu – chaos zamiast konsekwencji.
• Brak odpoczynku i odpowiedniej ilości postojów.
• Liczenie, że „problem sam minie”.

Unikanie tych błędów to klucz do sukcesu. Warto pamiętać, że każda zmiana powinna być wprowadzana systematycznie i monitorowana.

Wnioski: sukces nie zależy od jednej metody, lecz od indywidualnego podejścia do psa i świadomego korzystania z dostępnych narzędzi wsparcia.

Podróżowanie z psem za granicę – nowe przepisy i realia

Zmieniające się prawo a choroba lokomocyjna

Zmiany w przepisach dotyczących przewozu zwierząt na terenie Unii Europejskiej i poza nią wymuszają na właścicielach jeszcze większą odpowiedzialność. Według aktualnych wytycznych z Głównego Inspektoratu Weterynarii, 2024, pies musi posiadać ważny paszport, aktualne szczepienia i nie może być przewożony w stanie chorobowym, który mógłby zagrażać jego bezpieczeństwu.

Tabela 5: Kluczowe wymogi prawne przy podróżach międzynarodowych z psem. Źródło: Opracowanie własne na podstawie GIW, 2024.

W praktyce: pies cierpiący na ciężką kinetoza może zostać niedopuszczony do podróży międzynarodowej przez przewoźnika lub służby graniczne.

Jak przygotować psa na długą podróż międzynarodową

1. Konsultacja z weterynarzem: Sprawdzenie stanu zdrowia, wystawienie dokumentów.
2. Test krótkich tras: Upewnij się, że pies dobrze znosi jazdę na krótkich dystansach.
3. Wybór odpowiedniego transportera: Zgodnego z przepisami danego kraju i linii przewozowej.
4. Zapewnienie postojów: Planuj regularne przerwy na spacer i nawodnienie.
5. Przygotowanie zestawu awaryjnego: Leki, smakołyki, woda, kocyk o znanym zapachu.
6. Dokumentacja: Paszport, książeczka zdrowia, zaświadczenia.

Przestrzeganie tych zasad nie tylko minimalizuje stres psa, ale także ryzyko nieprzyjemnych niespodzianek podczas kontroli granicznej.

Technologie przyszłości: Jak AI i nowe pojazdy zmienią podróże z psem?

Nowoczesne rozwiązania transportowe

Współczesna motoryzacja coraz śmielej sięga po rozwiązania przyjazne zwierzętom. Na rynku pojawiają się już:

• Samochody z dedykowanymi strefami dla psów (np. klimatyzowane boxy w bagażniku).
• Systemy monitorowania stresu czworonoga (czujniki tętna, aplikacje na smartfony).
• Akcesoria ograniczające bodźce zewnętrzne (specjalne okulary, maski wyciszające).
• Materace i pokrowce z aromaterapią.

Lista trendów:

• Integracja systemów bezpieczeństwa dla zwierząt z nawigacją auta.
• Personalizacja ustawień klimatyzacji pod zwierzęta.
• Zdalne monitorowanie samopoczucia psa przez aplikacje mobilne.

AI jako wsparcie – czy Wirtualny asystent weterynaryjny zmieni wszystko?

Sztuczna inteligencja już dziś wspiera właścicieli psów w analizie objawów kinetozy, sugerowaniu najlepszych rozwiązań i szybkiej ocenie ryzyka. Narzędzia takie jak weterynarz.ai pozwalają błyskawicznie zebrać kluczowe informacje i otrzymać rekomendacje dotyczące postępowania w konkretnej sytuacji – bez wychodzenia z domu.

W praktyce AI:

• Skraca czas od pojawienia się objawów do uzyskania pomocy.
• Pomaga w dokumentowaniu przebiegu choroby i wyborze terapii.
• Ułatwia komunikację z weterynarzem (raportowanie objawów, historia podróży).

"AI zmienia relację człowieka ze zwierzęciem – pozwala szybciej reagować, lepiej rozumieć i skuteczniej pomagać psu cierpiącemu na kinetoza."
— z raportu Animal Center, 2024

FAQ: Najczęściej zadawane pytania o chorobę lokomocyjną u psa

Czy każdy pies może zachorować?

Tak, teoretycznie każdy pies może rozwinąć objawy kinetozy, choć największe ryzyko dotyczy szczeniąt, psów lękliwych i nieprzyzwyczajonych do podróży. Warto obserwować indywidualne reakcje, bo nawet psy wcześniej odporne na jazdę mogą nabrać złych skojarzeń po jednym złym doświadczeniu.

Jakie są skutki nieleczenia?

Brak leczenia prowadzi do pogłębiania się objawów, powstawania negatywnych skojarzeń, a nawet trwałego unikania podróży przez psa. Może skutkować również odwodnieniem, problemami żołądkowymi i poważnym stresem.

Jak szybko działa leczenie?

Efekty zależą od wybranej metody. Leki farmakologiczne działają zwykle w ciągu 30–60 minut od podania. Terapie behawioralne wymagają kilku tygodni systematycznej pracy, ale przynoszą trwałe efekty.

Czy można całkowicie wyeliminować problem?

Wielu psów udaje się całkowicie wyeliminować objawy kinetozy dzięki terapii łączonej (behawioralnej i farmakologicznej) oraz świadomemu przygotowaniu do podróży. U części zwierząt problem wraca w sytuacjach silnego stresu lub po długiej przerwie w jeżdżeniu autem.

Podsumowanie: Co naprawdę musisz wiedzieć, zanim ruszysz w drogę z psem?

Najważniejsze wnioski i praktyczne wskazówki

Choroba lokomocyjna u psa to realny, dotkliwy problem zdrowotny, którego nie wolno bagatelizować. Pozostawienie jej bez reakcji prowadzi do pogłębiania się objawów i poważnych konsekwencji behawioralnych. Kluczem do sukcesu jest:

• Obserwacja własnego psa i rozróżnianie objawów kinetozy od stresu.
• Wczesna konsultacja ze specjalistą lub skorzystanie z narzędzi takich jak weterynarz.ai.
• Stopniowe przyzwyczajanie psa do podróży.
• Odpowiednie przygotowanie auta i wyposażenia.
• Świadome korzystanie z farmakologii – tylko pod okiem eksperta.
• Unikanie pochopnych decyzji i nierealnych oczekiwań.
• Dzielenie się doświadczeniami z innymi opiekunami – łamanie tabu.

Ostatnia rada – nie bój się pytać i eksperymentować

Najważniejsze: kinetoza nie jest twoją winą. Masz wpływ na los swojego psa przez świadome decyzje, szukanie rzetelnej wiedzy i konsekwentne działanie. Pytaj specjalistów, korzystaj z nowoczesnych narzędzi i nie bój się testować różnych rozwiązań – każde zwierzę to indywidualny przypadek, a twoja wytrwałość naprawdę ma znaczenie.